Կովկասան ճակատ

Սասունի 1894 թվականիապստամբությունը։ Շուրջ35 հազար հայ բնակչությունունեցող և մեկ տասնյակգյուղախմբեր ընդգրկողՍասունի գավառը, որնուներ ազատագրականպայքարի հարուստավանդույթներ, դեռևս 1880-ական թվականներիցպայքարի մեջ էր քրդականհրոսակների, կառավարական զորքերի և ոստիկանության կամայականություններիդեմ։ Ազատ կյանքին և զենք կրելուն սովոր լեռնական սասունցին, բնականաբար, իր վրա պետք է բևեռեր ազատագրական շարժումըգլխավորող կուսակցությունների ուշադրությունը։ ԱզատատենչՍասունը պարարտ հող էր ազատագրական գաղափարներիքարոզման համար։ Հնչակյան գործիչներն առաջինն էին, որգործնական աշխատանք տարան Սասունը կազմակերպելուուղղությամբ։ 1891 թ. Միհրան Տամատյանը հաստատվեց Սասունում ևլեռնականների մեջ քարոզեց Հայաստանի ազատագրությանգաղափարը։ Թեև 1893 թ. մայիսին թուրքերին հաջողվեց իրենց ձեռքըգցել Տամատյանին, բայց նրան փոխարինելու եկած գործիչները, որոնցմեջ հատկապես աչքի էին ընկնում Մեծն Մուրադը (ՀամբարձումՊոյաճյան), Հրայրը (Արմենակ Ղազարյան), Գևորգ Չավուշը (ԳևորգԱդամյան), Շենիկի տանուտեր Գրգոն (Գրիգոր Մոսեյան) և ուրիշներ, իրենց վրա վերցրին Սասնո ազատամարտի հետագա կազմակերպումնու ղեկավարումը։

 Թուրքական իշխանությունները Սասունում սկսված խմորումներիցանհանգստացած՝ 1891-1892 թթ. նրա դեմ հանեցին քրդական ցեղերին, Համիդիե հեծելազորային ջոկատներ ու ոստիկանական կանոնավորուժեր։ Հետ մղելով բոլոր հարձակումները՝ սասունցիներըգործնականում հայտնվեցին օսմանյան պետության դեմկիսապատերազմական վիճակում։ 1893 թ. ամռանը Բիթլիսի կուսակալԹահսին փաշան սասունցիներին ներկայացրեց իր պայմանները. 1.հանձնել հեղափոխականներին, ղրսից եկած գործիչներին ու նրանցհամակիրներին, 2. հանձնել զենքերը, 3. վճարել այդ տարվա ևնախկինում չվճարած բոլոր տուրքերը, 4. ստորագրել հանրագրություն, համաձայն որի իրենք շատ գոհ են օսմանյան կառավարությունից ևըմբոստացել են Միհրան Տամատյանի թելադրանքով։

 Առաջարկված պայմանները երկընտրանքի առջև կանգնեցրինսասունցիներին։ Դրանց ընդունումը հավասարազոր էրանձնատվության, մերժումը կընկալվեր որպեսապստամբություն։ Սասուննընտրեց երկրորդ ուղին: Ժխտելով Սասունումհեղափոխականների ուդրսից եկած գործիչներիառկայությունը, հրաժարվելով հանձնելզենքերը և վճարելտուրքերը՝ սասունցիներըդրանով գործնականումապստամբության դրոշպարզեցին թուրքականբռնապետության դեմ։Սասունը դարձավ Հայկական Հարցի լուծման համար մղվող պայքարիկարևոր ճակատ։ Սասունցին հույս ուներ ստանալ եթե ոչ քրիստոնյաազգերի, ապա գոնե դրսի հայության, մասնավորապեսկովկասահայության օժանդակությունը՝ դրամով, զենքով ու կռվողուժերով։ 1893 թ. վերջերին Սասունի համար զենք ձեռք բերելունպատակով Թիֆլիս ժամանեց Մեծն Մուրադը (ՀամբարձումՊոյաճյան), իսկ հաջորդ տարվա սկզբներին նույն նպատակով Կարսանցավ Հրայրը։ Բայց Սասունը չստացավ ակնկալված օգնությունը։

 Շուտով Սասունը օղակի մեջ առնվեց. հայտարարվեցպատերազմական վիճակ։ 1894 թ. հունիսին կառավարությունը դիմեցվճռական միջոցների։ Սուլթանի հանձնարարությամբ Սասունարշավող զորքերի ղեկավարությունը ստանձնեց Անատոլիական 4-րդբանակի հրամանատար, ջարդարար Զեքի փաշան; Բացի նրագլխավորած 12 հազարանոց զորամիավորումից, Սասունի վրաշարժվեցին նաև այլ զորամասեր՝ Դիարբեքիրից, Կաբինից, Երզնկայից, Մուշից, Վանից, անգամ Բաղդադից ու Հալեպից։ ԴեպիՍասուն շարժվեցին նաև ոստիկանական ուժեր, համիդիեականզորախմբեր և տասնյակ հազարավոր անկանոն քուրդ բաշիբոզուկներ։Այսպիսով, Սասունի դեմ դուրս բերվեց ժամանակի ռազմականտեխնիկայով զինված մի հսկա բանակ, որն իր թվաքանակովգերազանցում էր Սասունի հայությանը: Դա վկայում է այն մասին, թեսուլթանի համար որքան վտանգավոր էր ըմբոստ Սասունը: Օգոսաոսիսկզբներին թուրքական կանոնավոր զորքերը հարձակման անցան։Մուրադի և մյուս հրամանատարների գլխավորությամբ կայծքարեհրացաններով, դաշույններով, կացիններով զինված սասունցիներըշուրջ մեկ շաբաթ շարունակ աներևակայելի խիզախությամբ ուանձնազոհությամբ կռվում էին թշնամու դեմ՝ մնալով իրենց դիրքերում։Ի վերջո, սակայն, նրանք ստիպված էին մարտերով նահանջելանմատչելի լեռները։ Անհավասար գոտեմարտը շարունակվեց ևս 15 օր։ Ռազմամթերքը և պարենը համարյա սպառած սասունցիներիուժերը ջլատելու նպատակով թուրքական հրամանատարությունըդիմեց նենգության՝ ներման խոստումով նրանց անձնատուր լինելուառաջարկ արեց։ Սասունցիները մերժեցին առաջարկը։ Բայց նրանցիցմոտ 200 դյուրահավատներ օգոստոսի 15-ին լքեցին դիրքերը ևշարժվեցին դեպի թուրքական բանակատեղի։ Այստեղ նրանցշրջապատեցին ու սրի քաշեցին։ Հակառակորդն անցավ նորհարձակման։ Անդոկի, Կեպինի և Տալվորիկի բարձունքներում Սասնոապստամբները վերջին մարտերը տվեցին թշնամուն։ Շատերըզոհվեցին հերոսի մահով։ Նրանց կողքին ընկան նաև բացառիկտոկունություն և անձնազոհություն ցուցաբերած սասունցի կանայք։Խուսափելով թշնամու ձեռքն ընկնելուց՝ նրանցից շատերըգերադասեցին անդունդը նետվել։ Օգնություն չստանալով որևէ տեղիցև մնալով միայնակ՝ օգոստոսի 24-ին Սասունն ընկավ։ Մուրադը, ԳևորգՁավուշը և քարանձավներում ապաստանած մի խումբ մարտիկներգերվեցին ու շղթայակապ տարվեցին Մուշ։ Սկսվեց խաղաղբնակչության ջարդը: Ավերվեց ու հրի մատնվեց շուրջ 40 գյուղ, զոհվեցավելի քան յոթ հազար հայ։ Սասունում սկսված ապստամբությունըՀայաստանում համընդհանուր ապստամբության վերաճելու հույսերը իդերև ելան։

Ջերմահաղորդականութուն

Տարբեր ջերմաստիճանի երկու մարմիններ միմյանց հպելիս՝ ջերմափոխանակության հետևանքով տաք մարմնի ներքին էներգիան նվազում է, իսկ սառը մարմնինն` աճում: Այլ կերպ ասած` տաք մարմնից սառը մարմնին էներգիայի որոշ քանակ է հաղորդվում: Էներգիան կարող է հաղորդվել ոչ միայն տաք մարմնից սառը մարմնին, այլև նույն մարմնի տաք մասերից սառը մասերին:

Մարմնի տաք մասից սառը մաս էներգիայի հաղորդումն ակնառու դարձնելու համար կատարենք հետևյալ փորձը: Ամրակալանին պղնձե ձող ամրացնենք: Մոմով կամ պլաստիլինով ձողի երկայնքով մի քանի մեխեր ամրացնենք (շարժապատկեր): Ձողի մյուս ծայրը տաքացնենք սպիրտայրոցի բոցով: Տաքանալու ընթացքում մոմն սկսում է հալչել, և մեխերն աստիճանաբար պոկվում են ձողից: Սկզբում պոկվում են այն մեխերը, որոնք կրակի բոցին ավելի մոտ են: Հետո հերթականությամբ պոկվում են մյուս մեխերը: Այս պարզ փորձն իրոք ակնառու է դարձնում էներգիայի հաղորդումը ձողի տաք ծայրից դեպի սառը ծայրը: Իսկ էներգիայի հաղորդումը բացատրվում է հետևյալ կերպ:

Սկզբում մեծանում է մետաղի այն մասնիկների շարժման արագությունը, որոնք մոտ են կրակին: Այդ մասում ձողի ջերմաստիճանը բարձրանում է: Այդ մասնիկների և դրանց հարևանությամբ գտնվող մասնիկների բախումների հետևանքով վերջիններիս արագությունը նույնպես մեծանում է: Դրա արդյունքում բարձրանում է ձողի այդ հատվածի ջերմաստիճանը: Այնուհետև մեծանում է հաջորդ մասնիկների արագությունը և այդպես շարունակ, ինչն էլ

տաքացնում է ամբողջ ձողը:

Փորձից հետո ուշադիր զննելով ձողը՝ կհամոզվենք, որ նրա չափերի փոփոխություն տեղի չի ունեցել: Սա նշանակում է, որ ջերմափոխանակության ընթացքում էներգիան հաղորդվել է՝ առանց նյութի տեղափոխության:

Տաք մարմնից սառը մարմնին, կամ մարմնի տաք տեղամասից սառը տեղամասին ներքին էներգիայի հաղորդման պրոցեսը, որն իրականացվում է մոլեկուլների ջերմային շարժման և փոխազդեցության շնորհիվ, կոչվում է ջերմահաղորդականություն:

Առավել մեծ ջերմահաղորդականությամբ օժտված են մետաղները, հատկապես արծաթը և պղինձը: Հեղուկների (բացառությամբ հալեցրած մետաղների) ջերմահաղորդականությունը փոքր է: Գազերինն ավելի փոքր է, քանի որ դրանց մոլեկուլներն անհամեմատ ավելի հեռու են գտնվում իրարից, և էներգիայի փոխանցումը մի մասնիկից մյուսին դժվարությամբ է կատարվում:

Ուշադրություն

Բրդի, բմբուլի, մորթու վատ ջերմահաղորդականությունը (որը պայմանավորված է նրանց մանրաթելերի միջև օդի առկայությամբ) թույլ է տալիս կենդանու մարմնին պահպանել օրգանիզմի ստեղծած ջերմային էներգիան և այդպիսով խուսափել սառչելուց: Ցրտից պաշտպանում է նաև ճարպի շերտը, որն առկա է լողացող թռչունների, կետերի, ծովափղերի, փոկերի և մի քանի այլ կենդանիների մոտ:

Կոնվեկցիա

Կա ջերմափոխանակության տեսակ, որի դեպքում էներգիան մի տեղից մյուսը փոխանցվում է՝ շնորհիվ նյութի շերտերի անհավասարաչափ տաքացման, իրականանում է միայն հեղուկներում և գազերում, էներգիան մի տեղից մյուսը փոխանցվում է նյութի տեղաշարժի հետևանքով: Ջերմահաղորդականության այդ տեսակը այսպես կոչված կոնվեկցիան է (հունարեն «կոնվեկտիո»՝ հասցնել, մատուցել բառից):

Հայտնի, որ հեղուկները և գազերը սովորաբար տաքացնում են ներքևից: Ջրով լի թեյնիկը դնում են գազօջախի վրա, ջեռուցման մարտկոցները հատակին հնարավորինս մոտ են տեղադրում: Պարզենք, թե ինչով է դա պայմանավորված:

Ձեռքը պահելով տաք սալօջախի կամ վառվող լամպի վրա՝ մենք զգում ենք, որ սալօջախից կամ լամպից վեր են բարձրանում օդի տաք հոսանքներ (նկ. 1):

Օդի այն շերտը, որ սահմանակից է սալօջախին կամ լամպին, տաքանում և դրա հետևանքով ընդարձակվում է: Արդյունքում այդ տաքացած օդի խտությունը փոքրանում է շրջապատող սառն օդի խտությունից, այսինքն, տաք օդի կշիռը փոքրանում է: Տաք օդի կշիռը փոքրանում է՝ նրա վրա ազդող արքիմեդյան ուժից, ինչի հետևանքով այն վեր է բարձրանում, իսկ նրա տեղը զբաղեցնում է սառը օդը: Որոշ ժամանակ անց օդի այդ շերտը տաքանալով՝ նույնպես բարձրանում է վեր՝ իր տեղը զիջելով օդի հաջորդ զանգվածին, և այդպես շարունակ: Տեղի է ունենում օդի սառը և տաք շերտերի մեխանիկական խառնում, որն ուղեկցվում է ջերմափոխանակությամբ: Նույն մեխանիզմով է տաքանում նաև մեր բնակարանների օդը (նկ. 2):

Փորձասրվակի մեջ մի կտոր սառույց դնենք և վրան սառը ջուր լցնենք: Սրվակը վերևից տաքացնելիս՝ ջրի վերին շերտերը սկսում են եռալ մինչդեռ ջրի ստորին շերտերը սառն են մնում, անգամ սառույցը չի հալչում(նկ. 3): Սա բացատրվում է նրանով, որ տաքացման այս եղանակի դեպքում կոնվեկցիա չի կատարվում: Տաքացած շերտերը բարձրանալու տեղ չունեն. դրանք առանց այդ էլ վերևում են: Իսկ ստորին սառը շերտերը այդպես էլ կմնան ներքևում: Նույն պատճառով չի տաքանում նկ. 4-ում պատկերված փորձասրվակում գտնվող օդը:

Այս փորձերը ոչ միայն ապացուցում են, որ հեղուկներն ու գազերը պետք է տաքացնել ներքևից, այլև որ դրանցում ջերմահաղորդականությունը շատ դանդաղ է ընթանում:

Կոնվեկցիայի երևույթը մեծ դեր է խաղում բնության մեջ և լայնորեն օգտագործվում է կենցաղում: Նրա շնորհիվ մթնոլորտի օդը շարունակ խառնվում է՝ ապահովելով օդի գրեթե նույն բաղադրությունը Երկրի բոլոր մասերում: Կոնվեկցիայով է պայմանավորված ամպերի գոյացումը, քամիների առաջացումը, ջրի շրջապտույտը բնության մեջ, ծովափնյա մեղմաշունչ զեփյուռի առաջացումը ու էլի շատ երևույթներ: Ջեռուցման համակարգերի աշխատանքի հիմքում կոնվեկցիայի երևույթն է, կոնվեկցիան է ապահովում քարշը ծխնելույզներում:

Ճառագայթային ջերմափոխանակություն

Երկիրն Արեգակից էներգիա է ստանում: Քանի որ դրանց միջև անօդ տարածություն կա, ապա էներգիան չի կարող փոխանցվել ոչ ջերմահաղորդականության, ո՛չ էլ կոնվեկցիայի շնորհիվ:

Խարույկի մոտ նստելիս զգում ենք, թե ինչպես է կրակը տաքացնում մեր մարմինը (նկ. 5): Մնում է ենթադրել, որ կա ջերմափոխանակության ևս մի տեսակ: Այդ տեսակի դեպքում ներքին էներգիան ճառագայթվում է մի մարմնի կողմից և կլանվում մյուսի կողմից: Այդ ճառագայթումն անվանում են ջերմային ճառագայթում, իսկ ջերմափոխանակության այս տեսակը՝ ճառագայթային ջերմափոխանակություն:

Ջերմահաղորդականությունը, որն իրականացվում է ջերմային ճառագայթման արձակման և կլանման միջոցով, կոչվում է ճառագայթային ջերմափոխանակություն:

Ճառագայթային ջերմափոխանակության ժամանակ էներգիա ճառագայթած մարմնին ներքին էներգիան նվազում է, իսկ էներգիա կլանած մարմնինը՝ աճում: Ջերմափոխանակության այս տեսակի առանձնահատկությունն այն է, որ կարող է իրականանալ նաև անօդ տարածության միջով: Ջերմային ճառագայթում են առաքում բոլոր մարմինները: Էլեկտրական սալիկի շիկացած պարույրին, վառվող էլեկտրական լամպին, ջեռուցման մարտկոցին, տաք վառարանին ձեռքը կողքից մոտեցնելիս մենք տաքություն ենք զգում: Նկատում ենք նաև, որ ինչքան բարձր է մարմնի ջերմաստիճանը, այնքան ուժեղ է տաքացնում այն, այսինքն՝ այնքան շատ էներգիա է հաղորդում ճառագայթման միջոցով:

Օրինակ

Վառվող լամպի մոտ, միևնույն հեռավորության վրա տեղադրենք միատեսակ մետաղյա թիթեղներ, որոնցից մեկի մակերևույթը ներկված է սպիտակ գույնի, իսկ մյուսինը՝ սև գույնի ներկերով (նկ. 6):

Որոշ ժամանակ անց չափենք թիթեղների ջերմաստիճանը: Կտեսնենք, որ սպիտակ գույնի թիթեղը գրեթե չի տաքացել և նրան հպած ջերմաչափը ցույց է տալիս սենյակի ջերմաստիճանը, իսկ սև գույնի սկավառակի ջերմաստիճանը զգալիորեն բարձր կլինի սենյակի ջերմաստիճանից (նկ. 7)::

Այսպիսով, մուգ գույնի մակերևույթները ջերմային ճառագայթման ավելի լավ կլանիչներ են, քան ավելի բաց գույնի մակերևույթները: Հետաքրքիր է, որ ջերմային ճառագայթման արձակման տեսակետից էլ առավելությունը մուգ գույնի մարմիններինն է: Միևնույն ջերմաստիճանում գտնվող մարմիններից մուգ գույնի մարմինները ավելի շատ էներգիա են ճառագայթում, քան բաց գույնի մարմինները: Դրանում կարելի է համոզվել հետևյալ փորձով: Վերը նշված թիթեղները պահենք եռացող ջրի մեջ այնքան ժամանակ, մինչև նրանց ջերմաստիճանները դառնան \(100°C\):

Բայեր և դերբայեր

Одиночество

У всех нас есть друзья родственники и близкие нам люди. Но иногда бывают такие ситуации когда нам надо с ними расстаться. Со мной тоже была такая ситуация когда я отправился в путешествие с моими учителями. Я отправился вместе с ними потому что думал что мы будем играть в зимние игры и посещать в древни Армянские места. Но в течении этих трех дней я успел разочароваться поскольку дом был не в самом лучшем состойании, а друзя жили в соседней лачуге. Всю ночь я не спал поскольку, думал о моих родителях и следил за костром чтобы ночью некто не замерз. По утрам мне было скучно и меня клонило в сон. На второй день я хотел сбежать, но не смог поскольку не было навигатора. А на третий день полумертвым я вернулся домой и смотрел на еду как на какое-то чудо.

Անձնագիր

Քիմիական նշանը — H

Քիմիական բանաձևը — H2

Հարաբերական ատոմային զանգված — 1.008

Ar — 0.0000000000000000000000067 գրամ

Հարաբերական մոլեկուլյին զանգվածը — Mr 2

Կարգաթիվը — 1

Խումբը — 1

Պարբերությունը — 1

Ենթախումբը — Գլխավոր

Ջրածնի ատոմը կազմված է մեկ պրոտոնից և մեկ էլեկտրոնից:

Օքսիդացման աստիճանը — 1

Տղան և շունը վերլուծություն

Այս հետաքրքիր պատմվածքը կարդալուց հետո ես հասկաց, որ մարդիկ շատ բազմակողմանիեն լինում: Այս պատմվածքը շատ տխուր էր և շատ հետաքրքիր: Տղայի վրա անընդատ ծիծաղում էին և հսրվսծում նրան: Իսկ ամենավերջում նրա ամենալավ ընկերոջը՝ նրա շանը տարան նրա մոտից:

Վերլուծություն

Այս գիրքը կարդալուց հետո շատ բան հասկացա։ Դուրս եկավ ։ Իմացա 1900 կանների ժամանակ տեղի ունեցող փոփոխությունների մասին։ Կարդացի Թուրքական վտանգի մասին։ Ցեղասպանության և այլն։ Ապա կարդացի 1920 ական թվականների հայոց հողերի վերականգնման և զարգացման մասին, որը տևում էր մինչև 1980 ական թվականների։ Ապա 1990 թվականին ստեղծվեց մեր երրորդ պետություն։ Որը դարձավ անկախ 1991 թվականին։ Կարդացի հայկական դրամների և հագուստի փոփոխման մասին։ Կարդացի երբ Սովետական միությունը բաժանվեց Հայաստանում ռսւբլները նրանց գինը կորցրեցին և հայերը ստիպված ստեղծեցին մեր հայկական դրամները նորից։ Կարդացի դեկտեմբերի 7 երկրաշարժի մասին և կարդացի մեր հայ նախագահների մասին։

Աբդուլ Համիդ

Թուրքական պետության գաղտնի ոստիկանապետ Մ. Հաջետլաշեն 1916 թ. Փարիզում հրատարակած իր հուշերում սուլթան Համիդի մասին գրում է. «Ես երբեք չեմ տեսել այնպիսի մի ատելություն, որպիսին տածում էր սուլթանը հայերի նկատմամբ»: Ոստիկանապետը Համիդի ատելությունը բացատրում է նրանով, որ նրա մայրը եղել է հայուհի, տրապիզոնցի հայ առևտրականի դուստր էր, սուլթանուհի Էսմե խանումի պարուհին և իսլամ է ընդունել կամավոր, մահից մեկ ամիս առաջ, իսկ Համիդը, հայերին կոտորելով, փորձել է հերքել իր հայկական ծագումը: «Ի՞նչ օգուտ մեզ եվրոպական կուլտուրայի այդ բոլոր հաջողություններից: Նրանք կուրացնում են տգետներին և խաբում ժողովրդին, որն առաջ այնքան խաղաղ ու բախտավոր էր ապրում: Ո՛չ, Արևմուտքի քաղաքակրթությունը մեզ համար մահաբեր թույն է, որ մեզ մատուցում են նենգամիտ ժպիտով: Մենք հյուրասիրում ենք օտարերկրացիներին, և շնորհակալության փոխարեն նրանք մեզ ոչնչացնում են, կորուստ են պատրաստում մեզ համար»: (Աբդուլ Համիդ II) Կարմիր սուլթան, Մեծ մարդասպան, Դահիճ. բազում նմանատիպ անուններով է հայտնի Օսմանյան կայսրության գահակալ Աբդուլ Համիդ II-ը: Սուլթան, որ իրեն «փառավորեց» հայության 1894-1896 թթ. կոտորածներով, որոնց զոհ գնացին հարյուրհազարավորներ: Աբդուլ Համիդը ծնվել է 1842 թ. սեպտեմբերի 22-ին Կոստանդնուպոլսում: Նա սուլթան Աբդուլ Մեջիդի կրտսեր որդին էր: 1876 թ. Համիդը գահ բարձրացավ պալատական հեղաշրջման արդյունքում: Երկրի փաստացի կառավարիչ և վարչապետ Միհդատ փաշան մայիսի 30-ին հեղաշրջում իրականացրեց: Գահազրկվեց սուլթան Աբդուլ Ազիզը, նրան փոխարինեց Մուրադ V-ը: Բայց շատ չանցած, դարձյալ Միհդատ փաշայի թեթև ձեռքով, գահին հաստատվեց Մուրադի կրտսեր եղբայրը՝ Աբդուլ Համիդը: Իսկ Մուրադ V-ը հայտարարվեց հոգեկան հիվանդ: Գահակալման սկզբնական շրջանում երիտասարդ սուլթանը մեծ հեղինակություն էր վայելում: Նա հաճախ էր հանրային վայրերում երևում, շրջում առանց թիկնապահների: Օսմանյան կայսրությունը ծանր սոցիալական վիճակում էր հայտնվել: Պետությունը հսկայական պարտքեր ուներ և եվրոպական տերությունների՝ Անգլիայի, Ֆրանսիայի ազդեցության տակ էր: Եվրոպական տիրակալները, օգտագործելով իրենց ազդեցությունը օսմանյան տնտեսության վրա, միաժամանակ որպես հաղթաթուղթ օգտագործելով ազգային հարցը, ձգտում էին առավելագույն շահ քաղել իրավիճակից ու մասնատել օսմանյան տերությունը: Իրականում այդպես էլ եղավ. Անգլիան զավթեց Եգիպտոսն ու Կիպրոսը, Ֆրանսիան՝ Թունիսն ու հյուսիսաֆրիկյան այլ շրջաններ: Աբդուլ Համիդը երկիրը ճգնաժամից հանելու համար սկզբնական շրջանում գնաց եվրոպական լուսավորյալ միապետությունների ճանապարհով: Նա 1876 թ. դեկտեմբերի 23-ին սահմանադրություն ընդունեց՝ պառլամենտ հրավիրելով և Թուրքիան հռչակելով սահմանադրական միապետություն: Օսմանյան սահմանադրության հայրերն էին Եվրոպայում կրթված, առաջադեմ հայացքների տեր Միհդատ փաշան և Գրիգոր Օտյանը: Երկուսն էլ, ի դեպ, մասոնական օթյակի անդամ էին: Սակայն սահմանադրության ընդունմամբ Օսմանյան Թուրքիայում, բնականաբար, չլուծվեցին առկա ազգային, սոցիալական խնդիրները: Ավելին, Եվրոպայից ճնշումը գնալով ուժեղանում էր: Եվ սուլթան Աբդուլ Համիդը կտրուկ փոփոխություն մտցրեց իր քաղաքական կուրսում: Սուլթանը դա արեց՝ հիասթափված եվրոպական դիվանագիտության կեղծավորությունից: 1877 թ., նախապես ստանալով հավաստիացումներ եվրոպական տերություններից, նա պատերազմ սկսեց Ռուսաստանի դեմ: Սակայն օսմանյան բանակն անկարող էր դիամակայել ռուսական զենքին: Կովկասյան ճակատում ռուսները, ջախջախելով թուրքական զինուժը, գրավեցին ողջ Արևմտյան Հայաստանը, իսկ Բալկաններում ռուսական բանակն ավելի մեծ հաջողության հասավ ու հայտնվեց Կոստանդնուպոլսի պարիսպների տակ: Եվրոպական երկրները չշտապեցին գործուն օգնություն ցույց տալ Թուրքիային, և Օսմանյան կայսրությունը Սան Ստեֆանոյի պայմանագրով կորցրեց գրեթե ողջ եվրոպական տիրույթները: Սան Ստեֆանոյի պայմանագրով Ռուսաստանը գրեթե մասնատեց Թուրքիան: Եվրոպական միապետները, հատկապես՝ նոր կազմավորված գերմանական կայսրությունը, որ մեծ հավակնություններ ուներ օսմանյան ժառանգության նկատմամբ, փորձեցին չափավորել Ռուսաստանի ախորժակը: Բեռլինում հրավիրվեց նոր վեհաժողով: Այնուամենայնիվ, Բեռլինի պայմանագրով Ռուսաստանին անցան Կարսի շրջանը, Բաթումը: Սա խորտակիչ հարված էր առանց այն էլ հոգեվարք ապրող Թուրքիային: Հիասթափված եվրոպական դիվանագիտության խաղերից և եվրոպական արժեքներից՝ Աբդուլ Համիդ II-ը 1878 թ. ցրեց պառլամենտը և երկրում հաստատեց միահեծան ինքնակալություն, ինչը պատմության մեջ մտավ «Զուլումի տարիներ» անվամբ: Իսկ օսմանայն սահմանադրության հայր Միհդատ փաշային, որի շնորհիվ էր նա հայտնվել գահին, արտաքսեց Արաբիա, ուր էլ փաշան մահացավ: 1890-ական թվականներից Աբդուլ Համիդ II-ը Օսմանյան Թուրքիայի քաղաքական ուղղվածությունը հայտարարեց պանիսլամիզմը: Նա փորձում է միավորել Թուրքիայի մահմեդական ժողովուրդներին՝ դիմակայելու ռուս-եվրոպական ճնշմանը: Միաժամանակ ձեռնարկեց կայսրության թուրք բնակչության շրջանում լուսավորության տարածումը, ամենուր թուրքական դպրոցներ էր բացում՝ փորձելով թուրքական տարրը ինչ-որ կերպ քաղաքակրթել և հավասարեցնել հայերին ու հույներին: Սան Ստեֆանոյի և Բեռլինի վեհաժողովներում կորցրածը Աբդուլ Համիդը պետք է հետ բերեր բռնությամբ ու զինուժով: Նա երկրում ազգային հարցը լուծելու համար հենարան պիտի ստեղծեր, և այդ հենարանը Կարմիր սուլթանի համար հանդիսացան համիդիե գնդերը: Սուլթանի հրամանով կայսրության ողջ տարածքում պարբերաբար մանկահավաք էր կազմակերպվում: Քրիստոնյա (հիմնականում՝ հայ) երեխաները խլվում էին ծնողներից, հատուկ միջավայրում դաստիարակվում պանթուրքիստական գաղափարաբանությամբ, իսլամացվում և ընդունվում ծառայության բանակի նոր ձևավորված հեծյալ գնդերում, որոնք սուլթանի անունով կոչվեցին համիդիեներ: Այս գնդերը դարձան սուլթանի հենարանը փլուզվող կայսրության մեջ, նաև՝ կայսրության հարվածային ուժը ազատամարտի ելած ժողովուրդների դեմ: 1894-1896 թթ. համիդիե գնդերը Արևմտյան Հայաստանում կազմակերպեցին ավելի քան 300 հազար հայերի սոսկալի ջարդը: Ուժեղացնելով սուլթանական վարչակարգը՝ Համիդը երկրում մտցրեց գրաքննություն. արգելեց հեղափոխություն, Հայաստան, ազատություն բառերի գործածումը: Նա դաժանորեն ճնշեց օսմանյան կայսրության ժողովուրդների ազատագրական շարժումները: Բռնությունները հատկապես ուժեղ էին Հայաստանում և Բալկաններում: Սուլթանն արյան մեջ խեղդեց հայերի, բուլղարների, մակեդոնացիների ազատագրական շարժումները: Նա գաղտնի ոստիկանության մեծ ու լայնածավալ ցանց ստեղծեց՝ հսկողություն սահմանելով կյանքի բոլոր ոլորտների վրա, բոլոր խմբակային հավաքների, անգամ՝ թաղումների վրա: Շատ ուսումնասիրողներ կեսկատակ-կեսլուրջ ասում են, թե Համիդի կառավարման տարիներին կայսրության բնակչության կեսը վճարվում էր կայսերական գանձարանից, որպեսզի հսկի և մատնի մյուս կեսին: Նրա դեմ շարունակ դավադրություններ և սպանության փորձեր էին կազմակերպվում: 1905 թ. մոտ էր հաջողությանը Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը, երբ գործողությունն անձամբ Քրիստափոր Միքայելյանը կազմակերպեց: Սակայն նա զոհվեց, իսկ գործողությունը տապալվեց: Հասկանալով Օսմանյան կայսրության ճգնաժամը՝ թուրք երիտասարդ մտավորականությունը, որ հիմնականում համախմբված էր Սալոնիկի մասոնական օթյակից կառավարվող «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության շուրջ, որը պատմությանը հայտնի է «Երիտթուրքական կուսակցություն» անվամբ, Թուրքիայում սուլթան Աբդուլ Համիդի գահը տապալելու և նոր վարչակարգ հաստատելու լուրջ քայլեր ձեռնարկեց: Դեռևս 1907 թ. երիտթուրքերը բանակցություններ սկսեցին Հայ հեղափոխական դաշնակցության հետ: Թուրքիայում սուլթանի գահը տապալելու և սահմանադրություն հռչակելու պայմանավորվածություն ձեռք բերվեց: Հենց Երիտթուրքերի կուսակցությունն ու Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը միասնաբար 1908 թ. իրականացրին թուրքական հեղափոխությունը: Աբդուլ Համիդ II-ը ստիպված էր հաշտվել նոր իրավիճակի հետ: Երկրում վերականգնվեց սահմանադրական կարգը, հրավիրվեց պառլամենտ, սուլթանի իշխանությունը դարձավ անվանական: Սուլթանը փորձեց դարձյալ ամրացնել իր իշխանությունն ու 1909 թ. մարտի 31-ին պետական հեղաշրջման փորձ կատարեց: Սակայն անհաջողության մատնվեց, ձերբակալվեց, ապրիլի 8-ին գահազուրկ հայտարարվեց և բանտարկվեց Սալոնիկում: Շուտով նրան տեղափոխեցին Կոստանդնուպոլիս, շաբաթներ անց՝ Մանիսայի բանտ, ուր էլ մահացավ: Սուլթան Աբդուլ Համիդը օրագիր էր պահում, որում գրառում էր իր մտորումներն ու տպավորությունները: Բարեբախտաբար, այդ օրագիրը հայտնվեց լրագրողների ձեռքին և 1913 թ. փետրվարյան մի օր բեռլինյան ամսագրերից մեկը հրատարակեց սուլթանի հուշերից մի հատված: Ի դեպ, Կարմիր սուլթանը, արդեն գահազուրկ, իր օրագրում ճշգրիտ տալիս էր կառավարող Երիտթուրքերի կուսակցության ապագա կուրսը, անգամ՝ խորհուրդներ և ուղերձ էր հղում նրանց: Սուլթանի օրագիրը նաև խոհական հետաքրքրաշարժ նյութ էր պարունակում: Խաչակրաց արշավանքը Թուրքիայի դեմ թերևս երբեք չի դադարի: Գլադստոնը` այդ թոկից փախած չաչանակը, գնում է Պիոս II պապի շավղով: Այնուամենայնիվ, քրիստոնյաներին այդքան թշնամի օսմանցիների կայսրությունն արդեն միջին դարերում, երբ Արևմուտքում կրոնական ամենակատաղի հալածանքներ էին տեղի ունենում, ապաստան էր տալիս բոլորին, որոնք հալածվում էին հավատի համար: Երբ Իսպանիայում տիրում էր սրբազան ինկվիզիցիան, որն այրում և արտաքսում էր հրեաներին, մենք օգնեցինք և տեղ տվեցինք նրանց: Կիսալուսինը բոլոր ժամանակներում հաստատուն ապաստան է տվել կրոնի և քաղաքական համոզմունքների համար հալածվածներին: Բայց Արևմուտքում ո՞վ գիտի մեր պատմությունը: Մի՞թե հայերի նկատմամբ նույնը չեղավ, ինչ որ և բուլղարացիների վերաբերմանբ, մի՞թե վաղուց արդեն չի ապացուցված, թե ինչպիսի սուտ տեղեկություններ էին հրապարակում այն ժամանակ անգլիական թերթերը: Նրանք հաղորդում էին, թե քրիստոնյաների գյուղերը քարուքանդ են արվում, բնակիչները ջնջվում են, այնինչ բանից դուրս էր գալիս, որ այդ տեղերը ծաղկած դրության մեջ են, իսկ բնակչությունն ապրում է կատարելապես համերաշխ մահմեդական հարևանների հետ: Ես կարծում եմ, որ ամեն ոք, որ երկար ժամանակ ապրել է Արևելքում և հայացքների անաչառություն է պահպանել, կասի, որ մենք` մահմեդականներս, այնուամենայնիվ ամենալավ մարդիկ ենք արևելյան քրիստոնյաների համեմատությամբ: Ինչպիսի սարսափներ են գործել հենց թեկուզ իսպանացիները, երբ ձեռնարկում էին իրենց գյուտերը, ինչքան անգութ էին ֆրանսիացիները Ալժիրի նվաճման ժամանակ, բելգիացիները Կոնգոյում, էլ չեմ խոսում Սիբիրի ռուսների անգթությունների մասին: Պե՞տք է արդյոք զարմանալ թուրքերի կատաղության վրա, որոնք մինչև վերջին ժամանակներս փայփայում էին հայերին և այդ բանի համար շնորհակալության փոխարեն ենթարկվում էին նրանց կատաղի հարձակումներին հենց իրենց տանը: Մի՞թե հայերը չէին, որ փոթորկվում էին սրով ու պայթուցիկով, իբրև իսկական անիշխանականներ: Պետությունները թույլ չէին տալիս, որ մենք մեր տերը լինենք մեր սեփական տան մեջ. նրանք անդադար գալիս էին իրենց առաջարկներով, կապիտուլյացիաներով և այլն: Այն ամենը, ինչ որ աշխարհիս մյուս պետությունների մեջ, հենց թեկուզ Մոնակոյում արդար ու բնական է համարվում, մեզանում քրիստոնյա պետությունները չեն ընդունում: Խաչակրաց ծածուկ արշավանքը Թուրքիայի դեմ չի դադարում մինչև հիմա էլ: Ռուսիայի համար գուցե չափազանց կարևոր է փշրել Դարդանելի շղթաները, բայց մեզ համար էլ կենսական խնդիր է այդ նեղուցները մեր իշխանության տակ պահելը: Եթե մենք այս կետում անհաշտ հակառակորդներ չլինեինք, ապա մենք և Ռուսիան ամենալավ բարեկամները կլինեինք աշխարհիս երեսին: Պետական կազմի տեսակետով ցարի կայսրության և իմ կայսրության միջև չափազանց շատ է նմանն ու հարազատը: Քիչ նմանություն չկա երկու ազգությունների նույնիսկ բնավորության միջև: Այդ բոլորը նպաստում են այն բանին, որ երկու պետություններն ավելի շուտ դաշնակիցներ դառնան, քան ժառանգական թշնամի: Այդ բանին ավելանում է և այն փոխադարձ ներգործությունը, որ մենք Ռուսիայում ունենք միլիոնավոր մահմեդականներ, այնինչ Ռուսիան հանդիսանում է օրթոդոքս եկեղեցու հովանավորը իմ կայսրության մեջ: Ինչևէ: Անկախ օտարների տված գնահատականներից՝ թուրքերը սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ին տվեցին «Մեծ տիրակալ», «Իսլամի հայր», «Իսլամի պահապան» պատվանունները, ինչը մեծ կոչում է միապետի համար: Արյունարբու բռնակալը մահացավ 1919 թ. փետրվարի 10-ին: Նրա ութ կանայք և նրանցից ծնված 20 զավակները սփռվեցին աշխարհով մեկ: Տարիներ անց նրա թոռներից մեկը՝ Բեյզադե Բյուլենտ Օսմանը «Հյուրիեթ» թերթին հարցազրույց տվեց՝ նշելով, որ սուլթանի կանանց ու զավակներին հեղափոխության ժամանակ փրկել են հայերը՝ ապաստան տալով և հոգալով նրանց կարիքները:

 

Վերլուծություն

Ոստիկանապետը Համիդի ատելությունը բացատրում է նրանով, որ նրա մայրը եղել է հայուհի, տրապիզոնցի հայ առևտրականի դուստր էր, սուլթանուհի Էսմե խանումի պարուհին և իսլամ է ընդունել կամավոր, մահից մեկ ամիս առաջ, իսկ Համիդը, հայերին կոտորելով, փորձել է հերքել իր հայկական ծագումը: «Ի՞նչ օգուտ մեզ եվրոպական կուլտուրայի այդ բոլոր հաջողություններից: Նրանք կուրացնում են տգետներին և խաբում ժողովրդին, որն առաջ այնքան խաղաղ ու բախտավոր էր ապրում: Ո՛չ, Արևմուտքի քաղաքակրթությունը մեզ համար մահաբեր թույն է, որ մեզ մատուցում են նենգամիտ ժպիտով: Մենք հյուրասիրում ենք օտարերկրացիներին, և շնորհակալության փոխարեն նրանք մեզ ոչնչացնում են, կորուստ են պատրաստում մեզ համար»: (Աբդուլ Համիդ II) Կարմիր սուլթան, Մեծ մարդասպան, Դահիճ. բազում նմանատիպ անուններով է հայտնի Օսմանյան կայսրության գահակալ Աբդուլ Համիդ II-ը: Սուլթան, որ իրեն «փառավորեց» հայության 1894-1896 թթ. կոտորածներով, որոնց զոհ գնացին հարյուրհազարավորներ: Աբդուլ Համիդը ծնվել է 1842 թ. սեպտեմբերի 22-ին Կոստանդնուպոլսում: Նա սուլթան Աբդուլ Մեջիդի կրտսեր որդին էր: 1876 թ. Համիդը գահ բարձրացավ պալատական հեղաշրջման արդյունքում: Երկրի փաստացի կառավարիչ և վարչապետ Միհդատ փաշան մայիսի 30-ին հեղաշրջում իրականացրեց: Գահազրկվեց սուլթան Աբդուլ Ազիզը, նրան փոխարինեց Մուրադ V-ը: Բայց շատ չանցած, դարձյալ Միհդատ փաշայի թեթև ձեռքով, գահին հաստատվեց Մուրադի կրտսեր եղբայրը՝ Աբդուլ Համիդը: Իսկ Մուրադ V-ը հայտարարվեց հոգեկան հիվանդ: Գահակալման սկզբնական շրջանում երիտասարդ սուլթանը մեծ հեղինակություն էր վայելում:

русский